Торайғыров Сұлтанмахмұт (1893-1920) Сұлтанмахмұт– қазақ ақыны, ағартушы, қоғам қайраткері, ойшыл.
Солтүстік Қазақстан облысының Уәлиханов ауданында туған. Торайғыровтың 3 жасында шешесі қайтыс болып, 6 жасына дейін әжесінің тәрбиесінде болды. Кейін әкесі екі ұлымен Баянауылға көшіп, Торайғыр кентіне таяу жерге қоныстанды. Торайғыров алғаш әкесінен ескіше хат танып, 13 жасынан Мұқан, Әбдірахман, Тортай деген молдалардан дәріс алды. Өлеңге үйір, шығыстық сюжеттер негізінде жырлар туындатқан Мұқан молда тәлімінің Торайғыровтың ақын ретінде қалыптасуына игі әсері болғанымен, 1908 жылы баянауылдық Әбдірахман молданың қаталдығы, өлең шығарғаны үшін жас қаламгерді жазалауы оның дін мен молдалар жайлы теріс көзқарасының қалыптасуына негіз болды.
1911 жылы жаңаша оқыған Нұралы ұстазының көмегімен қазақ, татар тілдеріндегі әдеби кітаптармен, газет-журналдармен танысады. 1912 жылы Троицкідегі Ахун Рахманқұли медресесіне түседі, бірақ мұнда бір жылдай оқыған ол өкпе ауруының зардабынан оқудан шығып қалады. Торайғыров енді медреседе оқуды қойып, орысша оқу іздейді, қала маңындағы елде жаз бойы бала оқытады.
Пән негіздерін үйреніп, білімге деген ынтасы артқан Сұлтанмахмұт одан әрі оқуын жалғастыру арманына жете алмайды. Троицк, Семей, Томск сияқты ірі қалаларда барып оқуын жалғастыруға ниеттенсе де, қамқоршысы мен қаржының жоктығынан, тұрмыстың қиыншылығынан ол мақсаты орындалмайды. Бірақ оптимист Сұлтанмахмұт өз бетімен ізденіп көп оқыды, ғылымның әралуан саласынан хабардар болды, сөйтіп заманының оқымысты жастарының біріне айналды.
Сұлтанмахмұт Торайғыров жасында жабысқан дерт кеселінен 27 жасында кайтыс болған ақын, ойшыл өзінің аз жасағанына қарамай, ол қазақ поэзиясы мен прозасын жаңа сатыға көтеріп кетті. Реалист-ақын XX ғасырдың әдебиетінде жаңа жанрлар туғызды, роман жанрының, реалистік поэманың қалыптасуына әсер етті. Оның адам өмірінің мән-мағынасы жайлы "Адасқан өмір" поэмасы, XX ғ. басындагы қазақтың іріп-шіріген билеуші табының өскен, тәрбие алған ортасы, ескілікке қарсы үн көтерген "Қамар сұлу" шығармасы, жастарды асқақ қиял, зор талапқа бастайтын лирикасы - оны қазақ әдебиетіндегі демократтык әдебиеттің ірі өкілі етті. Осы кезден ақыңдыққа ден қойып, 1912-1913 жылдар аралығында «Оқып жүрген жастарға», «Тәліптерге» («Шәкірттерге»), «Ендігі беталыс», «Оқудағы мақсат не?», «Анау-мынау», «Мағынасыз мешіт», «Жарлау», «Досыма хат», «Шығамын тірі болсам адам болып», «Түсімде», «Жазғы қайғы», «Қымыз», «Кешегі түс пен бүгінгі іс», т.б. өлеңдерін, «Зарландым» атты ұзақ очеркін жазды.
Осы тұста «Қамар сұлу» романын жазуды бастады. 1913 жылдың күзінде Троицкіге қайтқан Торайғыров «Айқап» журналына жауапты хатшы болып жұмысқа орналасып, «Өлең һәм айтушылар», «Ауырмай есімнен жаңылғаным», «Қазақ тіліндегі өлең кітаптары жайынан», «Қазақ ішіңде оқу, оқыту жолы қалай?», т.б. әңгіме, мақалаларын осы журналда жариялайды. Журналда аз ғана уақыт қызмет еткен ақын 1914 жылы жазда туған елі Баянауылға оралады. Ел ішінде мәдени-ағарту жұмысын жүргізетін «Шоң серіктігі» деген ұйым ашпақ болғанымен, ісі жүзеге аспады.
Осы жылы орысша оқу іздеп Семейге барған Торайғыров діттеген оқуына түсе алмай, біраз дағдарысқа ұшырайды. Осындай көңіл-күй әсерімен «Ләпет бұлты шатырлап», «Алтыаяқ» сияқты өлеңдер жазады. «Ендігі беталыс», «Тұрмысқа», «Бір адамға», «Туған еліме», «Сымбатты сұлуға», «Қыз сүю», «Гүләйім», «Өмірімнің уәдесі», «Жан қалқам», «Гүл», т.б. өлеңдерін, 1915 жылы «Кім жазықты?» атты өлеңмен жазылған романын дүниеге әкелді. Шығыс Қазақстанда жалданып бала оқытқан ол 1916 жылдың күзіне дейін әуелі Қатонқарағайда, кейін Зайсанда болады, орыс тілін үйренеді.
1916-1917 жылдардың қысында Томскіде орысша оқиды. «Шәкірт ойы» өлеңінде «Қараңғы қазақ көгіне өрмелеп шығып күн болуды», «Мұздаған елдің жүрегін жылытуды» армандайды. Осы тұста әлем әдебиетінің классикалық үлгілерімен, саяси кітаптармен танысады. 1917 жылғы ақпан айындағы төңкерістен кейін Семейде жаңа құрылған Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің жұмыстарына қатынасып, «Алаш ұранын» жариялайды. Бірақ ауруы асқынып кеткендіктен оқуды да, жұмысты да тастап, 1918 жылы сәуірде еліне біржола оралады. Онда Колчак үстемдігінен кейін қайта жанданған совдеп жұмысына араласып, ел шаруаларының дау-шарларын әділ шешуге қатынасады. Осы тұста саяси-философиялық әдебиетті (Г.Ц. Плеханов, Н.Г. Чернышевский, т.б.) көп оқып, «Шал мен қызға», «А, дүние», «Жас жүрек», «Сарыарқаның жаңбыры», «Адасқан өмір», «Кедей», «Айтыс», т.б. өлеңдерін жазады.
1907-1911 жылдары оның шәкірттік кезеңдегі өлеңдері көркемдік тұрғыдан кемшін түсіп жатқанымен, жас ақынның қоғамдық құбылыстар мәнін түсінуге деген ұмтылысы мен өлең тілімен сурет салуға бағытталған талабын танытады. Ол қоғамдағы әділетсіздік пен әйелдердің ауыр тағдыры, діни оқудың схоластикалық сипаты жайлы жазды. Байлық пен кедейліктің текетіресін бай мен кедей ұлының өмірі арқылы көрсетуге тырысқанымен, бұл талпынысы биік ақындық талант пен саяси көзқарасты таныта алмады. Ақынның 1912 жылдан бастау алатын шығармашылығының жаңа кезеңінде Абай, Ыбырай негізін қалаған ағартушылыққа бет бұрды, жастарды оқу-білімге шақырды. «Туған айдай болып туып, күнді алуға бел буады», тұрмысты жеңуде жігерленіп, ақиқатты табу жолында талмай ізденуді мұрат тұтады. Алғашқы үгіт мәндес өлеңдерінен кейін ақын лириканың өрісін кеңейтіп, лирикалық кейіпкердің жан сырын, іс-әрекетін суреттеуге ұмтылады. Оның жырларынан тағдырға мойынсұнбай, қасарыса алға ұмтылатын, ауыртпалыққа қарсы тұрар өжет мінез көрінеді. Осы кезден бастап ақын шығармаларында ескіні сынау бой көтерді. Ол қазақ арасында көп кезігетін келеңсіз мінездер мен кертартпа әдет-ғұрып салтына қарсы күреседі. Табиғат, махаббат тақырыбына жазған өлеңдерінде ақын адам сезімін қоғамдық көзқараспен, әлеумет өмірімен байланыста қарайды. Ескіге қарсы көзқарас оны қоғамдағы әділетсіздікпен қақтығысқа алып келеді. Ол өмір шындығын көркем бейнелей келе, қазақ өлеңінің мазмұнын кеңейтті, сырға толы лирикалық жырлар туындатты. Көптеген әңгіме, очерктер, әдеби-сын мақалалар жазды, екі роман («Қамар сұлу», «Кім жазықты?»), төрт поэмасын («Таныстыру»), «Адасқан өмір», «Кедей», «Айтыс») жариялады. Торайғыров «Қамар сұлуда» әйел теңсіздігі мәселесін көтере отырып, дәуір шындығын әлеуметтік тұрғыда талдаса, «Кім жазықты?» романында ауыл өмірінің шындығын жан-жақты суреттей келе, қазақ халқының шаруашылық тұрғыдан дамымағанын, талапсыздық пен шаруаға қырсыздықты, жалқаулықты, алауыздықты сынайды. Торайғыров поэма жанрын жаңа арнада дамытты.
Ол сюжетсіз поэмаларында өмірдегі сан түрлі мәселелерді кеңінен қамтып, өршіл ой-түйіндерін бүкпестен, өткір де ашық насихаттауға тырысты. Алғашқы поэмасы «Таныстыруда» Алашорда қозғалысы өкілдерін елге таныту мақсатын көздеді. Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатовтарды таныстырып, олардың «бірі - күн, бірі - шолпан, бірі – ай» екендігін жазады, алаштықтардың қазақ халқының тәуелсіздігі жолындағы еңбектерін саралайды. Алаш өкілдерімен қоса, қазақтың көрнекті тұлғалары Абай мен Шәкерімді ерекше атап көрсетеді.
«Адасқан өмір», «Кедей» поэмаларының негізгі сарыны қоғамдағы әділетсіздік себептерін ашу, теңдікті іздеу болып табылады. Ақын бұл жайларды қазақ ауылы шеңберінен шығып, капиталистік қоғамға тән мәселелер ретінде қозғайды.
«Адасқан өмір» - Торайғыров шығармашылығының зор табысы. Мұнда ақын аз ғұмырында көзімен көріп, ойымен түйген, білім-білігімен таныған тұрмыс өткелдерін өзіне ғана тән асқақ үнмен ашына, ақтара жырлайды. Поэманың лирикалық кейіпкері түрлі кәсіппен шұғылданса да, ешбірінен қанағат, теңдік таппай, әділетті қоғамды аңсайды. Шығармада ақын түсінігіндегі болашақ жаңа қоғамның бейнесі жасалады. Шығарманың негізгі идеясы адам өмірді өз тілегіне бағындыра алады және соған ұмтылуға тиіс деген оптимистік қорытындыға саяды. Поэмада күрделі философиялық ой-толғамдар басым.
«Кедей» поэмасының бас кейіпкері де өз ортасынан әділдік таппайды, қоғам мен адам арасындағы қайшылықты бітіспес күреске ұластырады. «Айтыс» поэмасы толық аяқталмаған, онда Торайғыров қала ақыны мен дала ақынын айтыстырып, екі ортаның қайшылықты жақтары мен адамға пайдалы тұстарын қатар алып суреттейді.
Торайғыров шығармалары – 20 ғасырдың басындағы қазақ қоғамы шындығын, ондағы жаңашыл ой-пікірдің дамуын танытатын үлкен белес. Оның ізденістері «шындықтың ауылын іздеумен» байланысты, оның реализмі бұлтақсыз, жалтақсыз айтылған шындыққа, әлеуметтік тіршіліктің шынайы суреттеріне негізделген, оның теңденциясы да сыншыл.
«Шәкірт ойы» өлеңінде:
Қараңғы қазақ көгіне,
Өрмелеп шығып күн болам.
Қараңғылықтың кегіне,
Күн болмағанда кім болам.
деп жырлаған ақынның шын мәнінде де, бүгінде қазақ аспанындағы рухани сәуле шашып тұратын ең жарық күндердің бірі болып мәңгілікке қалғанына ешкімнің де таласы жоқ екені анық.
С. Торайғыров шығармалары:
1. Балалық күн; Байлық; Кедейлік; Оқу; Оқуда мақсат не; Жапырақтар; Туған еліме; Достыма; Соғыстың кесірі; Қымыз; Айт; Неке қияр; Әйел; Досыма хат : өлеңдер / С. Торайғыров ; құраст. Е. Дүйсенбайұлы // Торайғыров С. Сарыарқаның жаңбыры: өлеңдер мен дастандар. - Алматы, 2007. - Б. 208.
2. Елге пайда - ерге абырой / С Торайғыров ; құраст.-автор Е. Шаймерденұлы // Қазақ афоризмдері. - Алматы. - 2008. - Б. 148-152.
3. Жылы кеш; Жазғы қайғы; Кеш; Гүл: өлеңдер / С. Торайғыров // Өлең өлкесі: қазақ табиғат лирикасының антологиясы / құраст. Ж. Әсербекқызы. - Алматы. - 2009. - 49 б.
4. Қамар сұлу: романдар, поэмалар, өлеңдер / С. Торайғыров; алғы сөз С. Кирабаев. - Алматы: Атамұра, 2002. - 236 б. - (Атамұра кітапханасы).
5. Қамар сұлу; Көбеев С. Қалың мал; Мұқанов С. Адасқандар: роман / Торайғыров С; С. Көбеев, С. Мұқанов.- Алматы: Жазушы, 2009. - 416 б. - (Қазақтың 100 романы).
6. Қымыз; Тұрмысқа; Айт; Көшу; Бір адамға; Туған еліме [т. б]: өлеңдер / С. Торайғыров // Жеті ғасыр жырлайды. екі томдық. 2 Т.: ХІV ғасырдан ХХ ғасырдың бас кезіне дейінгі қазақ ақын-жырауларының шығармалары /құраст. Е. Дүйсенбайұлы. - Алматы, 2008. - Б. 477-492.
7. Өлеңдер, поэмалар, роман / С. Торайғыров ; алғы сөз Н. Оразалин; бас ред. Т. Ахметжан. - Алматы: Ан Арыс, 2009. - 310 б. - (Алтын қалам).
8. Сарыарқаның жаңбыры: өлеңдер мен дастандар / С. Торайғыров; құраст., алғы сөз Е. Дүйсенбайұлы. - Алматы: Жазушы, 2007. - 208 б.
9. Сарыарқаның жаңбыры: бірінші кітап: өлеңдер / С. Торайғыров. - Алматы: Жазушы, 1987. - 160 б.
10. Мен неге қазақтықтан сақтанамын: өлең / С. Торайғыров ; құраст. Д. Әшімханұлы, Ш. Байкенова, Е. Кәпқызы // Туыңды көтер. - Алматы, 2006. - Б. 101-102.
11. Сүйемін туған тілді-анам тілін : өлең / С. Торайғыров ; құраст. Д. Әшімханұлы, Ш. Байкенова, Е. Кәпқызы // Туыңды көтер.- Алматы, 2006. - Б. 80.
12. Таңдамалы / С. Торайғыров; бас. ред. Е. М. Арын. - Павлодар: С. Торайғыров атындағы ПМУ, 2011. - 190 б. - (Кереку-Баян кітапханасы).
13. Тұрмысқа; Бір адамға : өлеңдер / С. Торайғыров, құрас. О. Асқар // Күміс кебеже: Қазақ ақындарының балаларға арналған өлеңдер. - Алматы, 2008. - Б. 44-45.
14. Туған еліме : өлеңдер / С. Торайғыров // Таза бұлақ: өлеңдер, әңгімелер, мысалдар, ертегелер. - Алматы, 2003. - Б. 45-57.
15. Түсімде; Қымыз; Бір балуанға қарап; Тұрмысқа; Ләнет бұлты шатырлап; "Адасқан өмір" дастанынан үзінді; "Кедей" дастанынан үзінді: өлеңдер / С. Торайғыров // Көпейұлы, М. Ж. Көп томдық шығармалар жинағы. 7 том: халық ауыз әдебиеті: ақындар туындылары.- Алматы.- 2008. - Б. 185-190. - (Алаш мұрасы).
16. Үш томдық шығармалар жинағы. Т. 1 / С. Торайғыров ; алғысөз З. Ахметова.- Алматы: Жібек жолы, 2002. - 176 б. - (Алаш мұрасы).
17. Үш томдық шығармалар жинағы. Т. 2 / С. Торайғыров ; соңғы сөз Б. Канапьянова.- Алматы: Жібек жолы, 2003. - 256 б. - (Алаш мұрасы).
18. Үш томдық шығармалар жинағы. Т. 3 / С. Торайғыров; соңғы сөз Б. Канапьянова. - Алматы: Жібек жолы, 2005. - 256 б.- (Алаш мұрасы).
19. Шәкірт ойы: өлең / С. Торайғыров // Қазақ тілін үйренейік!. - 2004. - № 11. - Б. 3.
20. Шәкірт ойы; Асыл сөз; Шығамын тірі болсам адам болып; Қала ақыны мен дала ақынының айтысқанынан: өлеңдер / С. Торайғыров // Жаттамақ. - Алматы, 1994. - Б. 223.
21. Шәкірт ойы: өлең / С. Торайғыров // Жыл-он екі ай. - 2008. - № 2. - Б. 111.
22. Шәкірт ойы; Жүрегім, тулап шабасың; Жас жүрек; Алты аяқ; Туған еліме: өлең / С. Торайғыров // Екімыңжылдық дала жыры. - Алматы. - 2000. - Б. 335-340
23. Шәкәрім; Қара қазақ: өлеңдер / С. Торайғыров ; бас. ред. Б. Аяған // Ыбырай Алтынсарин. Шәкәрім Құдайбердіұлы. - Алматы. - 2007. - 421 б. - ("Қазақ энциклопедиясының" кітапханасы: "Тұлғалар").
24. Шығамын тірі болсам адам болып: Шәкірт ойы: өлеңдер / С. Торайғыров ; құрас. О. Асқар // Күміс кебеже: Қазақ ақындарының балаларға арналған өлеңдер. - Алматы, 2008. - Б. 43-44. С. Торайғыров туралы :
25. Ақынның қолтаңбасы // Ескендір-Әбдешев, М. Қазақ портреттерінің тарихы. - Алматы, 2008. - Б. 109-113.
26. Ардагер азамат, жалынды ақын // Мұхамедханов Қ. Көп томдық шығармалар жинағы. 6 т.- Алматы.- 2008. - Б. 120-127.
27. Әбдиманұлы Ө. Шығармалары. Т. 2. Қазақ әдебиетіндегі ұлт-азаттық идея: монография / Ө. Әбдиманұлы. - Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2016. - 420 б.: портр.
28. Әнес, Ғ. Ұлт ақыны - Сұлтанмахмұт Торайғырұлы: алаш аманаты 100 жыл / Ғ. Әнес // Ана тілі. - 2017. - 2-8 ақпан (№ 5). - Б. 4.
29. Биназартегі, А. Кемеңгердің кемел ойы: [ақын Сұлтанмахмұт Торайғыровтың "Социализм" мақаласын оқығаннан кейін туған ой] / А. Биназартегі // Үркер. - 2016. - № 9. - Б. 41-45.
30. Дүйсенбайұлы Е. Ұлтына ұл болу - ұлылық: [ақын Сұлтанмахмұт Торайғыровтың шығармашылығы туралы] / Е. Дүйсенбайұлы; құраст. Е. Дүйсенбайұлы // С. Торайғыров, Сарыарқаның жаңбыры. Өлеңдер мен дастандар. - Алматы. - 2007. - Б. 5-8.
31. Елекбаева Ж. "Қамар сұлу" романы: ХІ сынып / Ж. Елекбаева // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2009. - № 7. - 51 б.
32. Елмұратов Қ. Сұлтанмахмұт шығармаларындағы Алаш қозғалысы: [таным] / Қ. Елмұратов // Қостанай таңы. - 2011. - 5 қараша (№ 131). - 11 б.
33. Ермағамбетова М. Сұлтанмахмұт өмірі, шығармашылығы. "Мен қазақ" өлеңі: 9 сынып / Ермағамбетова М // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2010. - № 8. - Б. 39.
34. Есетова Р. Сұлтанмахмұт Торайғыров. Қамар сұлу / Р. Есетова // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2015. - № 10. - Б. 50-52.
35. Еспенбетов А. Сұлтанмахмұт архив деректерінде: [Архивтен алынған айғақтар] / А. Еспенбетов // Абай. - 2015. - № 2. - Б. 14-19.
36. Жалынды ақын // Кенжебайұлы Б. 5 томдық шығармалар жинағы. 1 т.: Түрік қағанатынан бүгінгі күнге дейін. - Алматы. - 2010. - Б. 237-263.
37. Қазақтың 100 поэмасы. Т.2 / құраст. Ж. Аймұхамбет, А. Әлімұлы; алғы сөз Ж. Аймұхамбет. - Алматы: Жазушы, 2013. - 374 б.
38. Мұратбай Т. Сұлтанмахмұттың өмірі мен ақындық жолы / Т. Мұратбай // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2010. - № 3. - Б. 30-36.
39. Мұратқызы Б. Біреуге уақыт өтпейді, біреуге уақыт жетпейді / Б.Мұратқызы // Ақ желкен. - 2016. - № 2. - Б. 15-18.
40. Мүтиев З. Қазақ лирикасы және С. Торайғыров пен М. Дулатов / З. Мүтиев // Жалын. - 2010. - № 8. - Б. 46-49.
41. С. Торайғыровтың творчествосы: [ғылыми мақалалар]. Ғасырлар тереңінен маржан терген // Қыраубаева, А. Мыңжылдық жолаушы: 5 томдық шығармалар жинағы: көркем әңгімелер, ғылыми мақалалар, естеліктер. - Алматы, 2012. - Б. 53-70.
42. Сәбитова І. Алаштық идеяның алғашқы жаршысы / І. Сәбитова // Жұлдыз. - 2013. - № 5. - Б. 196-204.
43. Смағұлова А. Өлкетану мәселелері А.Еспенбетов / А. Смағұлова // Абай. - 2015. - № 2. - Б. 14-19.
44. Торайғыров Сұлтанмахмұт // Жүрегіңнің жылуын кітапқа бұр: Қазақстан жазушылары. Анықтамалық. 2-шығарылым / С. Беғалин атындағы МБК. - Алматы, 2009. - Б. 218-221.
45. Түменбаева Г. Сұлтанмахмұт. "Шәкірт ойы" / Г. Түменбаева // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2009. - № 5. - Б. 133-134.
46. Ысқақұлы Д. Түркі әлемінің рухани жұлдыздары / Д. Ысқақұлы // Жалын. - 2013. - № 11. - Б. 3-19. Сценариі:
47. Жунусбекова А. Ш. Сұлтанмахмұт Торайғыров: 120 жылдық мерейтойына арналған ақынның өмірі мен шығармашылығы туралы оқырмандар конференциясы / А. Ш. Жунусбекова, Т. О. Калина // Мектептегі кітапхана = Библиотека в школе. - 2015. - № 2. - Б. 17-18.
48. Исабаева Б. Баянсыз махаббат: «Қамар сұлу» дастаны бойынша дайындалғын сахналық көріністің қасқартылған түрі / Б. Исабаева // Мектептегі кітапхана = Библиотека в школе. - 2005. - № 2. – Б. 2-3.
49. Шарапиденова Г. «Қараңғы қазақ көгіне өрмелеп шығып күн болам!»: [Сұлтанмахмұт Торайғыров өмірі мен шығармашылығына арналған кеш] / Г. Шарапиденова // Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. - 2008. - № 2. - Б. 34-38.
