ДУЛАТ БАБАТАЙҰЛЫ (1802-1874)
Қазақ әдебиеті тарихындағы көрнекті тұлғалардың бірі, жаңа дәуір әдебиетінің аса ірі ақыны - Дулат Бабатайұлы (1802-1874) казіргі Шығыс Қазақстан облысы, Аяғөз ауданында туған. Кедей ортадан шыққан. Руы Найман. Ауыл молдасынан оқып, мұсылманша сауат ашады. Алайда, ақындық өнерді ерекше қастерлеген аймақта өмір сүрген, көне ақын-жыраулар мұрасынан, ескі тарихи аңыздар мен эпикалық жырлардан нәр алып өскен Дулат Бабатайұлы өз заманындағы ең білімді адамдардың бірі болды. Өнер жолына ерте түскен Дулат Бабатайұлы ХIХ ғасырдың орта шенінде Сарыарқадағы ең атақты ақындардың санатына қосылды.
Дулат шығармашылығы әр кезде де көзі қарақты филолог-зерттеушілердің назарын өзіне аударып келеді. Оған кешегі кеңестік кезеңнің өзінде қазақ әдебиеттану ғылымының, қазақ тіл білімі өкілдерінің әр кезеңдерде жазған еңбектері дәлел. Дулат шығармаларындағы әлеуметтік-философиялық тұжырымдар, тіл көркемдігі, өлең құрылымындағы жаңалықтары, педагогикалық ой-пікірлері мен танымдық-тағылымдық сипаттары әр қырынан зерттелді. Дулаттанудың негізін қалағандар В. Радлов, С. Сейфуллин, М. Әуезов, Қ. Жұмалиев; Дулат поэзиясын зерттеуге елеулі үлес қосқандар: Х. Сүйіншәлиев, Қ. Өмірәлиев, Р. Сыздықова, М. Мағауин, М. Жармұхамедұлы, Т. Қожакеев. Дулат шығармашылығындағы поэтика мәселелеріне қатысты құнды пікір айтқандар: З. Ахметов, С. Қирабаев, З. Қабдолов, Н. Ғабдуллин, Т. Кәкішев, Р. Бердібаев, Ш. Сәтбаева, С. Қасқабасов, Ш. Елеукенов, Ә. Нарымбетов, Б. Әбіл-қасымов, Ж. Ысмағұлов, А. Егеубаев, С. Негимов, Б. Омарұлы, т. б.
Дулат Бабатайұлының алғашқы өлеңдер жинағы «Өсиетнама» 1880 жылы Қазан қаласында Құсайыновтар баспасынан жарық көрген. Құрастырып, бастырушы Сейілұлы Мәулекей. Кеңестік кезеңде Д. Бабатайұлының өлеңдері 1991 жылы Құлмат Өмірәлиевтің құрастыруымен және алғысөзімен «Замана сазы» деген атпен жеке кітап болып жарық көрді. Өкінішке орай, бүл жинақта Дулаттың көптеген өлеңдері қысқартылып, заман қалауына қарай екшеліп, құйрық-жалы күзеліп берілгені байқалады.
Тек тәуелсіздік тұсында ғана Дулат Бабатайұлы шығармашылығы толық жинақталып, «Өсиетнама» деген атпен 2001 жылы «Ғылым» баспасынан, осы жолдардың авторының құрастыруымен және алғысөзімен жарияланды. Сондай-ақ, ақынның туғанына 200 жыл толуы қарсаңында «Кеудем ақыл сарайы» деген атпен 2002 жылы Астана қаласындағы «Ер-Дәулет» баспасынан жарияланды. Академиктер З.Ахметов пен С.Қасқабасовтың басшылығымен Дулат Бабатайұлының «Тұнық тұма» атты екі кітаптың басын қосқан бір томдық басылым жарық көрді. Оның бірінші кітабы «Өсиетнама» деп аталып, оған ақын өлендері топтастырылды. Екінші кітабы «Дулат жырау тағылымында» дулаттанушылардың зерттеу мақалалары топтастырылды. Кітаптың жауапты шығарушысы З. Серікқалиев.
Дулат өлеңдерінің жанрларын, түрлерін айқындағанда, көбіне-көп сонау түркі дәуірінен жалғасып келе жатқан мотивтік, мазмұндық ұқсастықтармен қатар, формалық жағынан да бірдей үлгілердің мол екендігін көреміз. Оның сыры Дулат Бабатайұлы өмір сүрген дәуірдің ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің арасын жалғаған дәнекер кезеңге тән ортақ құбылыстардың мейлінше айқын дамыған тұсы екендігімен де сабақтас қаралады. Олай болса, тақырып ерекшелігімен байланысты өлең лексикасында айтулы өзгерістер болатыны секілді, оның түрлік (формалық) сипаты да біршама өзгеріске ұшырауы заңды. Себебі өлең форма аясында дүниеге келеді. Мұнда синтаксистік, ырғақтық, сөйлемдік өзгерістер аса көп байқалмайды. Мәселе, негізінен, сөздік қордағы бар дүниелердің жаңа уақытқа, жаңа мақсатқа қарай өзгеше «мінез танытуында».
Өз кезеңіндегі басқа ақын-жыраулар секілді, негізінен, дидактикалық сарындағы шешендік толғау өлеңдерді дүниеге әкелген Дулат сөздерінде қазақтың шешендік өнеріне тән қысқалық, нұсқалық, көркемдік, шыншылдық, турашылдық, алмастай өткірлік, сенімділік, т.б. ерекшеліктер мен мақал-мәтелге тән түйіп айту, образдылық, салыстыру салғастыру, саралау, нақтылық, ой жұмырлығы секілді қасиеттер қатар көрініп жатады.
Дулат толғаулары мазмұнына, жалпы табиғатына, болмысына қарай бірнеше топқа бөлінеді.
Дулат толғауларында автордың бүкіл ішкі сезім айнасы қолға ұстатқандай айқын байқалады. Жаратылысы бөлек, талғамы биік, таңдауы тектілікке иек артқан арқалы өнерпаздың ой терендігі сындарлы сөз толқынын тудырып, әп-сәтте сөз дауылын ұйтқытып әкетеді. Ұйғарымды ой ұлағатты сөз болып, жыр болып төгіледі.
Дулат жыраудың өлеңдерінде, негізінен, «сап толғау» түрі сирек кездеседі. Өйткені Дулат нені айтса да, оны тек баяндап қоймайды, өзі сол құбылыстың, әрекеттің ішіне еніп, оның ыстығына күйіп, суығына тоңып, ащысы мен тұщысын қатар сезіп, сезініп қана тілге тиек етеді. Оның, сап толғау (көңілдің таза күйін шығыстық баяндау сипатындағы толғауы) үлгісіндегі сөз түріне «Жас кезеңі», «Асқар таудың сәні жоқ» өлендері жатады. «Жас кезеңі» талай тарлан ақындардың, жасампаз жыраулардың шығармаларына арқау болғаны белгілі. Д.Бабатайұлы адам өмірінің бел-белестерін жас мөлшерімен сәйкестендіріп сыпаттайды. Ол әр кезеңге ұзын сонар шолу жасамайды. Өзінің өткен, тұрған, енді баратын асуларына ақын боп тіл қатады. Мүнда ол абстрактылы ұғымды жанды зат кейпінде алып, онымен сырласады. Әр жастың өзіне ғана тән қайталанбас даралығын екі жолмен түйіндеп отырады:
Он бес деген жас қайдаЖарға ойнаған лақтай?Қайда кеттің, жиырма жас,Тастан шыққан бұлақтай?Жиырма бес бар ма маңайдаЖайқалған жасыл құрақтай?Отыз, кеттің алыстап,Толықсыған сынаптай.
Дулаттың сап толғау түрінде жазылған екінші өлеңі «Асқар таудың сәні жоқ» деп аталады. Бұл өлең табиғат, адам, қоғам арасындағы байланысты үздіксіз желі етіп тартып, өмірдің өнегелік өлшемдерін сөз етеді. Ақын адамзаттық құндылықтардың мәнін ашу үшін оны деректі үғымдармен салыстыра-салғастыра отырып жырлайды. Оның ішінде «асқар тау», «өзен-су», «қопалы жер», «ақ ауыл» секілді нақты объектілердің сәнін кіргізетін сипаттар санамаланады. Байдың, би мен бектің қасиеттері, сонымен бірге шешендік, сұлулық, батырлық секілді ұғымдарды құрайтын арналар сөз болады. Асқар таудың сәні көк майсалы белінде, етегіне қоныс тепкен төрт түлігінде; өзен судың сәні жағасына жайғасқан аймақты елінде; қопалы жердің сәні тұңғиық, мөлдір айдын көлінде; ауылдың сәні жылқысын үйездеп, ноқталы құлынын күйездеп тартқан желісінде дегенді айтады. Ал, адамдықтың сәні оның қоғамда алар орнымен, билік, қызметімен өлшенбейді, айналасындағы елімен, халқымен қатынасына тікелей байланысты екендігін әсерлі толғайды. Адамзат ардақтайтын шешендіктің, сұлулықтың, батырлықтың белгісін тағы да сол елмен сабақтастырады:
Шешендіктің сәні жоқ -Сөзіне сүттей ел үйып,Қолтығына ел сыйып,Басына бақыт қонбаса,-
Жырау ең соңында айтқан сөзіне құлақ асып, ден қояр елдің барлығына күмәнді сезіммен жауабы қиын сауал тастайды: Өлеңнің «Зарлаудан, сарнаудан не пайда?» деген сұрақпен аяқталуы үлкен философиялық ойға жетелейді.
Қарап отырсақ, Дулат өлеңдерінің қай тұсы болса да, ұлағатқа меңзейтін нақыл сөз бен ой түйіндерінен түрады. Оның өлеңдерінен жасанды, жалаң шумақ түгіл, артық бір сөз табу қиын. Әр сөз, әр тіркестің астарында айқын ой, алымды сезім бар. Олар өзара шағылысып, бір-бірінің мәні мен сәнін аша түседі. Үлкен бір бүтіннің бөлінбес бөлшегіне айналып кете береді.
«Дулат жырларының күш-құдіреті оның көркемдік қуаты, мазмұн байлығымен қатар, замана келбетін бар бедерімен көрсете білген шыншылдығында», - дейді М.Мағауин. Сондықтан XIX ғасырдағы халық тарихындағы зобалаң кезең көріністерін ақынның толғауларынан анық байқаймыз.
Дулат өлеңдерінің бір қасиеті - олардың әлі күнге өз құнын жоймауы, жаңадай қабылдануы.
Жалпы ұлттық философия, ұлттық таным мәселелері халқымыздың жадында сақталған ауыз әдебиеті үлгілерінде, көне жазба ескерткіштерінде, автордың аты сақталған әдеби мұраларда көрініс беріп отырады. Дулат шығармалары да бұл сөзіміздің толық дәлелі бола алады.
Дулат шығармаларында жалпы адамзаттық құндылықтар -адамгершілік, адалдық, бірлік, ізгілік, шындық, тазалық т.б. жөнінде орамды тілмен айтылған айқын да аңғарлы ой жиі кездеседі.
Дулат Бабатайүлының шығармалары оның шын мәнінде диалектик, ойлаудың терең тұңғиығына, өмірдің қайшылықтарына, бұрылысты кезендеріне батыл көзқарас білдірген үлкен философ екенін көрсетеді. Ақын көтерген проблемалардың бірі таным болса, оның қалыптасуына ұғымдарды, құбылыстарды салыстыра бағалау әдісінің негіз болатыны дәл пайымдалған. Ақынның салыстырулары арқылы жақсылық пен жамандықтың, ақ пен қараның, әсемдік пен көріксіздіктің ара жігі ашылып, өмірдің мәнін тереңдей түсінуге болады.
Дулат жыраудың философиялық көзқарастары сол заманның тұрмыс-тіршілігінің, халықтық салт-дәстүрлердің, әдет-ғұрыптардың ерекшеліктерімен үндесіп жатыр. Оған қоса өзі өмір сүрген ортаның әлеуметтік-мәдени жағдайы да көп әсер ететіні занды құбылыс. Өзге тұстастары секілді Дулат та өмірді тануға, оның мәнін ашуға, қоршаған ортаның адам өмірінде атқаратын рөлін тануға, жеке адамның дүниедегі мәні мен орнын анықтауға ұмтылды. Дулат үшін жеке адам – қоғамның бөлшегі, бірақ ол әбден қалыптасқан тұйық нәрсе емес, өзгеруге бейім құбылыс. Бұл ой ақынның өз пікірлерінде, әсіресе, философиялық-дидактикалық сарында жазылған шығармаларында кең түрде жырланады.
Қазақ әдебиетінің фольклор жанрындағы хайуанаттар туралы ертегілердің халықтың қоғамдағы жағымсыз құбылыстарды меңзей айтып, ел билеушілеріне өз тілегін жанамалап жеткізудің құралы ретінде пайдаланылғаны белгілі. Бұл жанр тапқырлықтың, шешендіктің, танымдық тереңдіктің қосыңдысы, үлгісі ретінде бағаланады, тағылым мен тәлімнің бір жүйесі түрінде қызмет етеді. Осы үрдісті жалғастырып, алғаш рет мысал түрінде өлең жазған Дулат Бабатайұлы болды.
Дулат Бабатайұлы шығармаларында қазақтың ұлттық философиясының негізгі нәрі мен мәні мейлінше айқын көрінеді. Оған ақынның табиғи ақындық болмысы, өмір сүрген қоғамдық-әлеуметтік ортасы, өзіне дейінгі тарихтан тамыр алған танымдық ұғым-түсініктері ерекше әсер еткендігі сөзсіз. Олай болса, қазақ тарихының, қазақтың дүниетанымының өсу, өрлеу жолдарын, даму кезеңдерін дұрыс бағамдау үшін осындай рухани қазыналарымыздың атқарар қызметі ерекше маңызды.
Дулат Бабатайұлы шығармалары:
-
Бабатайұлы, Д. Иман - жанның сапасы / Д. Бабатайұлы ; құраст.-автор Е. Шаймерденұлы // Қазақ афоризмдері. - Алматы.- 2008. - 87-88 б.
-
Бабатайұлы, Д. Өлеңдер / Д. Бабатайұлы ; бас редактор Ә. Нысанбаев // Екімыңжылдық дала жыры. - Алматы. - 2000. - 174-180 б.
-
Бабатайұлы, Д. Тұнық тұма. Кітап 1-2: 1 кітап: өлеңдер мен дастандар; 2 кітап: сын - зерттеу, көзқарастар / Д. Бабатайұлы; алғы сөз З. Ахметов, К. Раев. - Алматы: Раритет, 2002. - 288 б. - (Қазақ жыры).
-
Бабатайұлы, Д. Шығармалары : өлендер, дастандар, мысал өлендер, зерттеулер, пікірлер / Д. Бабатайұлы ; кұраст., алғы сөз С. Қорабай. - Алматы: Ана тілі, 2013. - 295, [1] б.
-
Бабатайұлы, Д. Шығармалары мен тағылымы / Д. Бабатайұлы ; алғы сөз З. Ахметов, Қ. Раев. - Алматы: Раритет, 2003. - 288 б.
-
Бабатайұлы, Д. Шығармалары мен тағылымы / Д. Бабатайұлы ; алғы сөз З. Ахметов, Қ. Раев. - Алматы: Раритет, 2003. - 288 б.
Дулат Бабатайұлы туралы;
-
Ағыбаева, Ұ. Дулат Бабатайұлының "Сары шымшық", "Қара қарға" өлеңдері : Х сынып / Ұ. Ағыбаева // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2009. - № 3. - 64-72 б.
-
Ақ пашаның әлегі де қалды есте / Құраст. Ш. Күмісбаев // Тұңғыштар. - 2008. - 51–120 б.
-
Ақындар мен жыраулар // Дәдебаев, Ж. Таңдамалы шығармалар. Екі томдық. 1-т. - Алматы. - 2008. - Т. 1. - 175-278 б.
-
Аңсабаев, Д. Дулат Бабатайұлы лирикасын мектепте оқыту / Д. Аңсабаев // Ұлт тағылымы. - 2003. - № 4. - Б. 249-252.
-
Арықбаева, Ж. ХІХ ғасыр поэзиясындағы "адамзат" концептісі: Махамбет пен Дулат шығармалары бойынша / Ж. Арықбаева // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2009. - № 2. - Б. 123-128.
-
Атантаева, З. Дулат Бабатайұлы. Өмірі мен шығармашылығы : 10 сынып / З. Атантаева // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2009. - № 2. - Б. 29-34 б.
-
Бекбосынов, М. Дулат поэзиясы жәні оны зерттеудің кейбір мәселелері / М. Бекбосынов // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2011. - № 6. - Б. 71-79.
-
Дәдебаев, Ж. Үңілсең көзің жетер ме, теңізден терең сыры бар... / Ж. Дәдебаев // Абай. - 2005. - № 1. - Б. 77-80.
-
Дулат Бабатайұлы (1802-1874) / Құрас. С. С. Қорабай, Ж. С. Керімбек // Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық. - Алматы, 2005. Т. 4. - Б. 202-229.
-
Дулат Бабатайұлы толғаныстары // Негимов, С. Әдебиет әлемі.- Алматы. - 2008. - 28-36 б. - (Мерейтойлық әдебиеттер).
-
Елубаева, Р. Дулат ақын поэзиясы : сатиралық портрет пен мінездеу / Р. Елубаева // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2008. - № 10 – Б. 111-118.
-
Мұхамеджанов, Қ. Дулат жырау / Қ. Мұхамеджанов // Мұхамеджанов, Қ. Көп томдық шығармалар жинағы. - Алматы, 2005. - Т. 2. - Б. 33-41.
-
Мырза-Ғали, Э. Дулаттану хақында бірер сөз / Э. Мырза-Ғали // Қазақ әдебиеті. - 2005. - 12 тамыз. - Б. 8.
-
Омарұлы, Б. Үндестік пен үйлесім : [Абайға дейінгі ақындар] / Б. Омарұлы // Абай. - 2014. - № 4. - Б. 21-26.
-
Өмірәлиев, Қ. Қазақ тіл білімінің мәселелері / Қ. Өмірәлиев; құраст. Ғ. Әнес, Ж. Қ. Ибраева; алғы сөз Е. Жанпейісов, Ғ. Әнес. - Алматы: Абзал-Ай, 2014.- 638,[2] б.: портр. - (Қазақ тіл білімнің антологиясы).
-
Рай, Қ. Дулат Бабатайұлы (1802-1874) / Қ. Рай // Айгөлек. - 2002. - № 8.- Б. 6-7.
-
Сүйіншәлиев, Х. Дулат Бабатайұлы (1802-1874) / Х. Сүйіншәлиев // Сүйіншәлиев, Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. Оқулық. - Алматы. - 1997. - Б. 442-468.
-
Сыпыра жыраудан сүйінбайға дейін: поэзия // Қазақ әдебіеті. - 2015. - 9-15 қазан (№ 39). - Б. 8.
-
Тұржанова, Ж. Дулат Бабатайұлы : [тұлға] / Ж. Тұржанова // Мөлдір бұлақ. - 2010. - № 6. - Б. 4.
-
Шешен билер мен ақын - жыраулар тағылымдары (ХV - XVIII) // Әлемдік педагогикалық ой - сана 10 томдық. 10 т: ХV-ХХ ғғ қазақ ойшыл оқымыстыларының тәлім - тәрбие туралы ой - пікірлері/ жетекшісі С. Қалиев. - Алматы.- 2010. - Б. 63-74. - (Мәдени мұра).
-
Шығармалары / Д. Бабатайұлы, М. Өтемісұлы, Ш. Жарылғасұлы, А. Тобылбайұлы, О. Бертағыұлы. - Алматы: Нұрлы Press.kz, 2014. - 280,[8] б. - (Ақындар аманаты: Қазақтың ауызша әдебиеті).
