Алтын Орда, сондай–ақ Куликово шайқасы, Мамай, Дмитрий Донский, Тоқтамыш және олардың Мәскеуді басып алу туралы бәріміз білеміз. Бірақ, Алтын Орданың тарихы–алыс өткен болса да, ол әлі күнге дейін дау тудырады. Алтын Орданы – моңғол–татарлардың жабайы хандығы , ал ол жаулап алынған халықтарға апат пен күйреу әкелді деді. Бұл шынымен де солай ма? Сіз, мысалы, білдіңіз бе:Алтын Орда (Золотая Орда) ешқашан мемлекеттің ресми атауы болған емес,ол Жошы Ұлысы хандарының резиденциясы ғана болған. Бірақ бұл атау орыс тарих ғылымында бекітілгендіктен (ол алғаш рет 1566 жылы жазылған "қазан тарихы" шығармасында – Орданың өзі болмаған кезде пайда болды) оны жиі қолданады. "Алтын Орда" деп сырты алтынмен жалатылған ханның киіз үйі аталды. Ресейде "Алтын орда" ұғымы қазіргі заманның баламасы ретінде "Кремль", "Ақ үй" деп қолданыла алады.Алтын Орда 1207–1208 жылдары Шыңғысхан Ертіс өңірі мен Саян–Алтайда Жошы ұлысына ұлыс ретінде бөлген жер негізінде құрылды. Орта Азияны моңғолдар жаулап алғаннан кейін бұл Ұлыстың құрамына Хорезм мен Шығыс Арал өңірінің жерлері кірді.Қыпшақтармен, бұлғарлармен, славяндармен (1229–1242) жаулап алынған моңғол соғыстары кезінде Бату ұлысына Оңтүстік Орал, Төменгі Еділ, Солтүстік Кавказ, орыс князьдіктері, Қырым қосылды,ал Польша, Чехия, Венгрия және Адриатика теңізінің жағалауына дейінгі басқа мемлекеттер қирады.Орда мұндай аумақты қалай жаулап алды? Өйткені оның әлемдегі ең үлкен әскері болды. Ежелгі Ресейде Қарулы Күштер келесідей құрылды: князьдік отряд, бірнеше жүз ат үстіндегі кәсіби жауынгерлер. Ал Алтын Ордада барлығы жауынгерлер болды.Алтын Орданың аумағында 30–дан астам ірі қалалар болды: Приднестровье, Қырым, Орта Еділ (Казань және басқалар). Сауда жолдары салынды, бұрын мемлекеттік жүйені білмейтін қалалар пайда болды, Орда мемлекеттік билік құрды. Тәуелді аймақтардың халқы салықтар мен баждарды төледі, міндеттерді орындады (әскери және ямская).Алтын Орданың бұрынғы жерлерінің көп бөлігі қазіргі бес мемлекеттің аумағында орналасқан: Қазақстан, Ресей, Украина, Молдова және Өзбекстан.Алтын Орда халықтары үшін ресми және ауызекі тіл түркі тілі болды. Жошы ұлысындағы (Алтын Орда) халық саны 92 көшпелі тайпадан тұрды. Оның ішінде 23–і қазақтар: кіші жүздің алшындары, үлкен жүздің үйсіндері, арғындар, наймандар,орта жүзден– қыпшақтар және қоңыраттар.Қазақстан аумағында Алтын Ордаға байланысты көптеген жазба деректер мен мәдени ескерткіштер бар: Ұлытаудағы Жошы хан кесенесі, Атырау облысындағы Сарайшық қалашығы–Алтын Орда астаналарының бірі, онда Тохты мен Әз Жәнібек Орда хандары, ал кейінірек Жәнібек пен Қасым қазақ хандары жерленген.Орыс тілінде Алтын Орда кезінде "кеден", "ямщик", "ақша" және басқа сөздер пайда болды. Кеден – әр түрлі тауарларға қойылған таңба, ал ямщик – Моңғол империясындағы пошта қызметі,ал ақша – теңге немесе таньга, көптеген мемлекеттердегі ақша бірлігі.Оқулықтарда Орданы Куликово шайқасы талқандап,Угра өзеніне дейін жойды деп жазылған. Шын мәнінде, бұл оқиғалар арасында 100 жыл және бірнеше ұрпақ арасындағы айырмашылық бар. Куликово шайқасы кезінде орыс князьдіктері Мамай бастаған Орданың орталықтарының бірімен соғысып, екі жылдан кейін Тоқтамыш хан Орданың бірлігін қалпына келтіріп, Мәскеуді бұрынғы тәртіпке қайтарды.Алтын Орданың батуы XIV ғасырдың 60–жылдарында басталады және ол Еуропадағы бубон обасымен және сол індеттен 90% халықтың қырылуымен байланысты.Алтын Орданың жарқын кезеңі кинематографиялық продюсер Рубен Дишдишяннің 2016 жылы 6 сериялы болып түсірілген, нақты оқиғаларға қатысы жоқ«Алтын Орда» деп аталып,көптеген пікірталастар тудырған шытырман оқиғалы мелодрамасынан кейін көрінгендей.Бүгін сізде осы фильмді көргеннен гөрі тарихты түсінуге үлкен мүмкіндік бар: ол үшін кітапханаға келіп, төмендегі тізімнен кітаптар мен мақалалар алу керек. Сондай–ақ, Ілияс Есенберлиннің "Алтын орда" романын немесе тарихи повестер мен оқулықтарды оқу. Кітап

1. Алтын Орда: I бөлім: Қазақ хандығы: Дешті қыпшақ; Шыңғыс хан; Алтын Орда / құраст.–авт. Т. Жұмаханов, Т. Шаңбай, Б. Жұматаев. – Алматы: Аруна, 2004. – 224 б.: сурет. – (Қазақстан балалар энцикл.: Тарих ата).
2. Аманжолов, К. Р. Түркі халықтарының тарихы. 2–кітап. XIV ғасырдан ХVІІІ ғасырдың бірінші жартысына дейінгі кезең / К. Р. Аманжолов. – 3–ші бас., толықтырылды. – Алматы: Білім, 2005. – 317[3] б.
3. Асанұлы Ж.–Н. Ер Едігенің тарихы: монография / Ж.–Н. Асанұлы; М. Әуелбаев. – Алматы: Нұрсәт, 2016. – 189,[3] б.
4. Әдеби жәдігерлер: жиырма томдық. 15 том. Алтын Орда дәуіріндегі діни–дидактикалық шығармалар / жауапты ред. С. Қорабай; құраст. Т. Қыдыр. – Алматы: Таймас, 2011. – 477,[3] б. – (Мәдени мұра).
5. Әдеби жәдігерлер: жиырма томдық. 16 том. Құтб. Хұсрау–Шырын / жауапты ред. С. Қорабай; құраст. Ә. Керімұлы.– Алматы: Таймас, 2012. – 474,[6] б. – (Мәдени мұра).
6. Әдеби жәдігерлер: жиырма томдық. 18 том. Заһираддин Мұхаммед Бабыр. Шариат түсініктері / жауапты ред. С. Қорабай; құраст. Т. Қыдыр.– Алматы: Таймас, 2012.– 478,[2] б. – (Мәдени мұра).
7. Бату хан / құраст. Н. Әбдімомынов. – Алматы: Аруна ltd, 2017. – 24 б.: фот. – (Даңқты адамдар).
8. Бегалин, К. Алтын Орда хандары / К. Бегалин. – Алматы: Адамар, 2007. – 272 б.: сурет. – (Отан тарихы).
9. Бегалин, Қ. Бату хан: Тарих. Тұлға. Уақыт / Қ. Бегалин ; ауд. Қ. Бегалин; сурет. К. Көмеков. – Алматы: Аруна, 2006. – 96 б.: сурет. – (Шығыстың ұлылары).
10. Жанайдаров, О. Тоқтамыс хан: Тарих. Тұлға. Уақыт / О. Жанайдаров ; худож. К. Кумеков. – Алматы: Аруна, 2008. – 96 с.: ил. – (Шығыстың ұлылары).
11. Келімбетов Н. Алтын Орда дәуірі әдебиет / Н. Келімбетов // Келімбетов Н. Түркі халықтарының ежелгі әдеби жәдігерліктері: хрестоматия. – Алматы, 2019. – Б. 518–777.
12. Келімбетов, Н. Көптомдық шығармалар жинағы. 4 том. Түркі халықтарының ежелгі әдеби жәдігерліктері / Н. Келімбетов; құраст.: Ш. Нематова, А. Нематов; алғы сөз Қ. Келімбетов.– Алматы: Раритет, 2014. – 445,[3] б.: портр.
13. Көркемсуретті Қазақстан тарихи: төрт томдық. 2 том. Алтын Орда дәуірінен он тоғызыншы жүзжылдықтың ортасына дейінгі Қазақстан / құраст.–автор О. Жанайдаров ; суретшілер К. Ахметжанов және басқа. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2006. – 311,[1] б.
14. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін: бес томдық. Т. 2. Қазақстан соңғы орта ғасырлар дәуірінде / бас ред. Ә. Пірманов. – Алматы: Атамұра, 2010. – 640 б.
15. Сұлтанов, Т. И. Алтын Орда: Еуразия даласындағы Шыңғыс хан ұрпақтарының мемлекеті / Т. И. Сұлтанов ; сурет. А. Дүзелханов, Қ. Шүкірбеков; ауд. Р. Шаймерденов. – Алматы: Мектеп, 2011. – 176 б.: сурет. – (Жетінші сөз).
16. Сұлтанов, Т. И. Қазақ мемлекеттілігің құрылуы. Қазақ хандығының тарихы / Сұлтанов Т. И; ауд. С. Иманасов. – Алматы: Мектеп, 2003.– 154,[6] б. – (Жетінші сөз).

Статьи

1. Ізбанов, М. Еуропаға есік ашқан Бөкей хан: [тарих толқынында] / Ізбанов, М. // Ақ Жайық kz.– 2014. – № 3. – Б. 57–62.
2. Артықбаев, Ж. Нағанай бек: [тарих толқыныңда] / Ж. Артықбаев // Егемен Қазақстан. – 2017. – 2 наурыз (№ 43). – Б. 8.
3. Артықбаев, Ж. Хорезм хәкімі Аққұсайынның Ақкөл–Жайылымға қол бастап келуінде не сыр бар: [Ұлы дала Хорезм экспедиция] / Артықбаев, Ж. // Мәдени мұра. – 2017. – № 2. – Б. 32–39.
4. Әбікенұлы, С. Жер қатынастарында – жіті көзқарас!: [Алтын Орда – 1150] / С. Әбікенұлы // Мәдениет.– 2020. – № 4. – Б. 42–43.
5. Бозоқ қалашығы: [Алтын орда – 750] // Мәдениет.– 2020. – № 2. – Б. 56–57.
6. Ғизатов, Ж. Алтын орда билеушілері: жинақ / Ж. Ғизатов, З. Самашев ; құраст. Қ. Орынғали // Сарайшық билеушілері мен батырлары. – Алматы, 2004. – Б. 104–131. –(Тұлға).
7. Дәүітов, С. Алтын Орда дәуірі әдебиетіндегі тәуелсіздік идеясы мәселелері / С. Дәүітов // Дәүітов С. Ғибратнама. – Алматы, 2019. – Б. 144–176.
8. Ерболатқызы, А. Алтын орданың тарихы туризмді дамытады: ["Ұлытау" этнографиялық туристік орталығы туралы] / А. Ерболатқызы // Ұлан. – 2020. – 12 мамыр (№ 19). – Б. 9.
9. Есім хан және оның заманы // Мағауин, М. Қазақ тарихының әліппесі. – Алматы, 2008. – Б. 63–83. – (Жетінші сөз).
10. Есаман, Х. Көшпелі мәдениет орталығы : [Алтын Орда – 1150] / Х. Есаман // Мәдениет. – 2020. – № 4. – Б. 40–41.
11. Есенберлин, І. Алтын Орда : роман–трилогия / І. Есенберлин. – Алматы: І. Есенберлин атындағы қор, 1999. – 528 б.
12. Есенберлин, І. Алтын Орда : роман–трилогия / І. Есенберлин. – Алматы: Көшпенділер, 2015. – 829,[3] б.
13. Жүргенбаева, Г. Тоқтамыс хан: [Алтын Ордасының 750 жылдығы] / Г. Жүргенбаева // Мәдениет. – 2019. – № 11. – Б 30–32.
14. Қазақ ордасының құрылуы // Мағауин, М. Қазақ тарихының әліппесі.– Алматы, 2008. – Б. 16–62. – (Жетінші сөз).
15. Қали, Н. Қазақ – ата жұртта отырған халық: [Қазақ хандығының 550 жылдығы] / Н. Қали // Қазақ әдебиеті. – 2015. – 23–29 қаңтар (№ 3). – Б. 1.
16. Қиысханұлы, Қ. Орбұлақ шайқасы соғыстар тарихында бұрын – соңды болмаған ұрыс / Қ. Қиысханұлы // Қостанай таңы. – 2011. – 25 ақпан. – Б. 11.
17. Қожа, М. Алтын Орданың беклербегі – Ойсыл: рухани жаңғыру / М. Қожа // Егемен Қазақстан.– 2018. – 1 тамыз (№ 144). – 5 б.
18. Қорғасбек, Ж. "Алтын Орда" қалай жазылды?: [Қ. Жұмаділов пен тарихшы М. Ноғайбаевамен сұхбат] / Ж. Қорғасбек // Қорғасбек Ж. Мехнат һәм Хикмет.– Алматы, 2019. – Б. 389–396.
19. Мақұлбекқызы, Қ. Киелі Сығанақ қаласы: [Алтын Орда – 750] / Қ. Мақұлбекқызы // Мәдениет. – 2020. – № 3. – Б. 20–23.
20. Негимов, С. Ұлы Жібек жолы және қазақ руханияты: Ұлы даланың жеті қыры / С. Негимов // Егемен Қазақстан. – 2019. – 30 қаңтар (№ 19). – Б. 2.
21. Нысаналин, А. Алтынорда ақындары: сұхбат / А. Нысаналин // Ана тілі. – 2020. – 21–27 мамыр (№ 20). – Б. 7.
22. Омарбек, Н. Алтын Орда тұсындағы кітаптар мен аудармалар Еуропаға қалай барды? / Н. Омарбек // Ақиқат. – 2018. – № 1. – Б. 109–113.
23. Ошанов, О. Тобыл – Торғай өлкесі Алтын Орда кезеңінде: Алтын Орда – 750 жыл / О. Ошанов // Qostanai tany. – 2019. – 15 қараша (№ 135). – Б. 10.
24. Самрат, Ж. Алтын Орда – біздің орда: [тарих толқынында] / Ж. Самрат // Егемен Қазақстан. – 2013. – 8 қазан (№ 228). – Б. 5.
25. Сариев, О. Көненің көзі Бабата: [Алтын Орда –750] / О. Сариев // Мәдениет. – 2020. – № 5. – Б. 40–43.
26. Сембай, М. Жол бастаған Жошы: Алтын Орда – 750 / М. Сембай // Ана тілі. – 2019. – 12–18 қыркүйек (№ 37). – Б. 9.
27. Шарахымбай, Б. Алтын Орда және Мысыр Мәмлүк мемлекеті / Б. Шарахымбай // Қазақ тарихы. – 2020. – № 5. – Б. 86–90.