Ахмет Байтұрсынұлы (1873—1937 жж.)

Байтұрсынұлы, Ахмет (1873—1937) — ақын, әдебиет зерттеуші ғалым, түркітанушы, публицист, педагог, аудармашы, қоғам қайраткері.

Ахмет Байтұрсынұлы (15.1.1873, қазіргі Қостанай облысы, Жангелді ауданы Сарытүбек ауылы – 8.12.1937, Алматы қаласы) – қазақ халқының 20 ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалысы жетекшілерінің бірі, мемлекет қайраткері, ақын, публицист, қазақ тіл білімі мен әдебиеттану ғылымдарының негізін салушы ғалым, ұлттық жазудың реформаторы, ағартушы. Атасы Шошақ немересі Ахмет өмірге келгенде ауыл ақсақалдарынан бата алып, азан шақырып атын қойған. Әкесінің інісі Ерғазы Ахметті Торғайдағы 2 сыныптық орыс-қазақ мектебіне береді. Оны 1891 жылы бітіріп, Орынбордағы 4 жылдық мектепке оқуға түседі. 1895–1909 жылы Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездеріндегі орыс-қазақ мектептерінде оқытушы, Қарқаралы қалалық училищесінде меңгеруші қызметін атқарады. Байтұрсыновтың саяси қызмет жолына түсуі 1905 жылға тұс келеді. 1905 жылы Қоянды жәрмеңкесінде жазылып, 14500 адам қол қойған Қарқаралы петициясы (арыз-тілегі) авторларының бірі Байтұрсынұлы болды. Қарқаралы петициясында жергілікті басқару, сот, халыққа білім беру істеріне қазақ елінің мүддесіне сәйкес өзгерістер енгізу, ар-ождан бостандығы, дін ұстану еркіндігі, цензурасыз газет шығару және баспахана ашуға рұқсат беру, күні өткен Дала ережесін қазақ елінің мүддесіне сай заңмен ауыстыру мәселелері көтерілді.

Онда қазақ даласына орыс шаруаларын қоныс аударуды үзілді-кесілді тоқтату талап етілген болатын. Сол кезеңнен бастап жандармдық бақылауға алынған Байтұрсынұлы 1909 жылы 1 шілдеде губернатор Тройницкийдің бұйрығымен тұтқындалып, Семей түрмесіне жабылды. Ресей ІІМ-нің Ерекше Кеңесі 1910 жылы 19 ақпанда Байтұрсыновты қазақ облыстарынан тыс жерге жер аудару жөнінде шешім қабылдады. Осы шешімге сәйкес Байтұрсынұлы Орынборға 1910 жылы 9 наурызда келіп, 1917 жылдың соңына дейін сонда тұрды. Байтұрсынұлы өмірінің Орынбор кезеңі оның қоғамдық-саяси қызметінің аса құнарлы шағы болды. Ол осы қалада 1913–1918 жылы өзінің ең жақын сенімді достары Ә. Бөкейханов, М. Дулатовпен бірігіп, сондай-ақ қалың қазақ зиялыларының қолдауына сүйеніп, тұңғыш жалпыұлттық «Қазақ» газетін шығарып тұрды. Газет қазақ халқын өнер, білімді игеруге шақырды. Байтұрсыновтың Орынбордағы өмірі мен қызметі Ресей үкіметінің қатаң жандармдық бақылауында болды. Ол «Қазаққа» жабылған негізсіз жала салдарынан абақтыға отырып шықты. Байтұрсынов 1917 жылы революциялық өзгерістер арнасында өмірге келіп, қазақ тарихында терең із қалдырған Қазақ съездері мен Қазақ комитеттері сияқты тарихи құбылыстың қалың ортасында жүрді, оларға тікелей араласып, «Қазақ газеті» арқылы саяси теориялық бағыт-бағдар беріп отырды. Байтұрсынұлы Алаш партиясы бағдарламасын даярлаған шағын топтың құрамында болды. Байтұрсынов пен Дулатов қазақ арасында бұрыннан келе жатқан ру – жүзаралық алауыздыққа байланысты Алаш Орда үкіметінің құрамына саналы түрде енбей қалды, бірақ олардың қазақ ұлттық мемлекеттік идеясын жасаушы топтың ішінде болғандығын замандастары жақсы біліп, мойындады. Алаш Орда құрамын бекіткен 2-жалпықазақ съезі Оқу-ағарту комиссиясын құрып, оның төрағасы етіп Байтұрсыновты бекітті. 1919 жылы наурызға дейін Алашорда үкіметінің Торғай облысы бөлімінің мүшесі болды. Байтұрсынұлы 1919 жылы наурызда Алашорда үкіметі атынан Мәскеуге Кеңес үкіметімен келіссөзге аттанды, осы жылғы шілдеде РКФСР Халық Комиссарлар Кеңесі мен Қазақ әскери-рев. к-ті төрағасының орынбасары болып тағайындалды.

Байтұрсыновтың ықпалымен сәуірде Алашорда басшылары мен мүшелеріне Кеңес үкіметінің кешірімі жарияланды. Байтұрсынұлы бұл тарихи кезеңде «патшалардың төрінде отырғаннан, социалистердің босағасында өлгенім артық» деген пікірде болды. 1920 жылы В. И. Ленинге үкіметінің Қазақстанды басқару ісіндегі алғашқы қадамын қатал сынға алған хатын жолдады. Қазревком мүшесі ретінде Қазақстанның Ресеймен шекарасының қалыптасу ісіне белсенді түрде араласты. Бүкілресейлік ОАК-нің 1919 ж. 27 тамызда Қостанай уезін Челябинск облысына қосу туралы шешіміне қарсы Б-тың жазған саяси наразылығы Қостанай уезін Қазақстан құрамына қайтаруға негіз болды. Ол 1920 ж. тамызда құрылған Қазақ АКСР-і үкіметінің құрамына еніп, 1920–1921 жылы Қазақ АКСР-і халық ағарту комиссары қызметінде болды. 1922 жылы Өлкелік халық комиссариаты жанындағы Академиялық орталықтың, 1922–1925 жылы Халық ағарту комиссариаты ғылыми-әдеби комиссиясының, Қазақ өлкесін зерттеу қоғамының төрағасы болып қызмет атқарды. Байтұрсынұлы түрлі мемлекеттік қызметке ат салыса жүріп, сонымен бір мезгілде өзінің жаны сүйген оқытушылық-ұстаздық жұмысынан да қол үзбеген. 1921–1925 жылы Орынбордағы, 1926–1928 жылы Ташкенттегі Қазақ халық ағарту институттарында қазақ тілі мен әдебиеті, мәдениет тарихы пәндерінен сабақ берді. 1928 жылы Алматыда Қазақ мемлекеттік педагогикалық институтының ашылуына байланысты ректордың шақыруымен осы оқу орнына профессор қызметіне ауысты. 1929 жылы 2 маусымда 43 Алаш қозғалысы қайраткерлерімен бірге ол Алматыда тұтқынға алынып, осы жылдың соңына қарай тергеу үшін Мәскеудегі Бутырка абақтысына жөнелтілді. КСРО Халық комиссарлар кеңесі жанындағы ОГПУ «үштігінің» 1930 ж. 4 сәуірдегі шешіміне сәйкес Байтұрсынұлы ату жазасына кесілді. Бұл шешім бірнеше рет өзгерістерге ұшырады: 1931 жылы қаңтарда 10 жылға концлагерьге ауыстырылса, 1932 ж. қарашада 3 жылға Архангельскіге жер аударылсын деп ұйғарылды. 1933 жылы мамырда денсаулығы нашарлап кетуіне байланысты қалған мерзімді Батыс Сібірде айдауда жүрген отбасымен (әйелі мен қызы) бірге өткізуге рұқсат беріледі. 1934 жылы М. Горькийдің жұбайы Е. П. Пашкованың көмегімен Байтұрсынұлы отбасымен мерзімінен бұрын босатылып, Алматыға оралады.

Бұл жерде тұрақты жұмысқа қабылданбай, түрлі мекемелерде қысқа мерзімдік қызметтер атқарады. 1937 жылы 8 қазанда тағы да қамауға алынып, екі айдан соң, яғни 8 желтоқсанда атылды. Тұтас буынның төл басы болған Байтұрсыновтың алғашқы кітабы – «Қырық мысал» 1909 жылы жарық көрді. Ол бұл еңбегінде Ресей отаршыларының зорлық-зомбылығын, елдің тұралаған халін жұмбақтап, тұспалдап жеткізді. Байтұрсынұлы мысал жанрының қызықты формасы, ұғымды идеясы, уытты тілі арқылы әлеум. сананың оянуына ықпал етті. Ақынның азаматтық арман-мақсаты, ой-толғамдары кестеленген өлеңдері «Маса» деген атпен жеке кітап болып жарық көрді (1911). «Масаның» негізгі идеялық қазығы – жұртшылықты оқуға, өнер-білімге шақыру, мәдениетті уағыздау, еңбек етуге үндеу. Ақын халықты қараңғылық, енжарлық, кәсіпке марғаулық сияқты кемшіліктерден арылуға шақырды. Абайдың ағартушылық, сыншылдық дәстүрін жаңарта отырып, Байтұрсынұлы 20 ғ. басындағы қазақ әдебиетін төңкерісшіл-демократтық дәрежеге көтерді. Сондай-ақ Байтұрсынұлы қазақ тіліне А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, Ф. Вольтер, С. Я. Надсон өлеңдерін аударды. Бұл аудармалар Байтұрсыновтың тақырыпты, идеялық-көркемдік деңгейі жоғары туындылар. Ел тағдырының келешегіне алаңдаулы ақын көп қырлы ісімен, даналық саясатымен қазақ жастарының рухани көсемі болды. Байтұрсыновтың «Қазақтың бас ақыны» деген көлемді мақаласы – әдебиеттану ғылымындағы алғашқы зерттеу еңбектердің бірі. Мақалада ұлы ақын Абайдың тарихи миссиясы, рухани болмысы, өлеңдерінің ұлттық сөз өнеріндегі маңызы, көркемдік-эстетик. сипаты баяндалды. Ол Абай өлеңдерінің даралығын, «сөзі аз, мағынасы көп, тереңдігін», сыншылдығын ұғындырды.

Байтұрсыновтың Абайдың ақындық шеберлігі, поэзияға деген көзқарасы туралы ғылыми тұжырымдары қазақ әдебиеттану ғылымында жалғасын тапты. Оның «Әдебиет танытқыш» деген зерттеуі (1926) қазақ тіліндегі тұңғыш іргелі ғылыми-теориялық еңбек. Байтұрсынұлы әдебиет тарихына, теориясы мен сынына, методологиясына тұңғыш рет тиянақты анықтама беріп, қазақ әдебиеттану ғылымының жүйесін жасады. Халық тілінің бай қоры көзінен мағынасы терең, ұғымдық аясы кең сөздерді термин етіп алып, соның негізінде қазақ әдебиетінің барлық жанрлық формаларын топтап, жіктеп берді. Байтұрсынұлы «Әдебиет танытқышымен» қазақ әдебиеттану ғылымының негізін салды. Сондай-ақ ол – әдебиет тарихының мұрасын, ауыз әдебиеті үлгілерін жинаған зерттеуші ғалым. Көркемдігі айрықша «Ер Сайын» жыры (1923) мен қазақ тарихының төрт жүз жылын қамтитын «23 жоқтау» жинағын (1926) кітап етіп шығарды. Халық мұрасына үлкен жанашырлықпен қараған Ахмет Байтұрсынұлы «әдебиет тіліне негіз етіп ел аузындағы тіл алынбаса, оның адасып кететіндігін» айтты. «Қазақ» газеті халықтың рухын сергіткен ірі құбылысқа айналды. Байтұрсынұлы – әлеум. мәселелерге, қоғамдық ой-пікірге ықпал жасаған публицист. Оның мақалалары ғылыми байыптауымен, өткір ойларымен сол кезеңнің шындығынан хабар береді. Байтұрсынұлы әліпбиі қазақ тілінің табиғатына бейімделген араб жазуы негізінде жасалды. Ол Қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінде (Орынбор, 1924), құрылтайында (Баку, 1926) араб жазуындағы әліпбидің қажеттілігін, құндылығын жан-жақты тұжырыммен дәлелдеген ғылыми баяндама жасады. Бұл әліпби ұлттық жазудың қалыптасуындағы ірі мәдени жетістік болып табылады.

Ол халыққа ғылым-білімнің қажеттілігін түсіндірумен ғана шектелмей, білім беру ісін жолға қоюға күш салды. Орыс, татар мектептерінен оқып шыққан ұлт мамандарының өз тілін қолданудағы кемшіліктерін көріп: «Әр жұрттың түрінде, тұтынған жолында, мінезінде қандай басқалық болса, тілінде де сондай басқалық болады. Біздің жасынан не орысша, не ноғайша оқыған бауырларымыз сөздің жүйесін, қисынын нағыз қазақша келтіріп жаза алмайды не жазса да қиындықпен жазады, себебі, жасынан қазақша жазып дағдыланбағандық» деп жазды. Байтұрсыновтың «Оқу құралы» (1912) – қазақша жазылған тұңғыш әліппелердің бірі. Бұл әліппе оқытудың жаңа әдістері тұрғысынан өңделіп, 1925 жылға дейін бірнеше рет қайта басылды. «Оқу құралы» қазіргі әдістеме тұрғысынан әлі күнге дейін маңызды оқулық ретінде бағаланады. Оның үш бөлімнен тұратын «Тіл – құрал» атты оқулығының фонетикаға арналған бөлімі 1915 жылы, морфологияға арналған бөлімі 1914 ж., синтаксис бөлімі 1916 жылдан бастап жарық көрді. «Тіл – құрал» – қазақ тілінің тұңғыш оқулығы. Оқулық қазіргі қазақ тілі оқулықтарының негізі болып қаланды. «Тіл – құрал» қазақ тіл білімінің тарау-тарау салаларының құрылымын жүйелеп, ғылыми негізін салған зерттеу. Байтұрсыновтың ақын, аудармашы, ғалым-тілші, әдебиеттанушы ретіндегі ұлан-ғайыр еңбегі өз дәуірінде зор бағаға ие болды. 1923 жылы Байтұрсыновтың 50 жасқа толғаны Орынбор, Ташкент қалаларында салтанатты түрде аталды. С. Сәдуақасов, С. Сейфуллин, М. Әуезов, М. Дулатов, Е. Омаров сияқты замандастары баспасөзде мақалалар жариялап, Байтұрсыновтың қазақ халқына сіңірген еңбегін өте жоғары бағалады. Өмірі мен қызметіне, шығармашылығына ғылыми пікір-тұжырымдар айтылды. 1988 жылдан кейін Қазақстандағы көптеген көше, мектептерге Байтұрсын есімі берілді. Тіл білімі институты, Қостанай университеті Байтұрсыновтың есімімен аталды. 1998 жылы оның туғанына 125 жыл толған мерейтойы салтанатпен атап өтіліп Алматы қаласынданда республика ғылыми конференция өткізілді, Байтұрсыновтың мұражай-үйі мен ескерткіші ашылды.

Беттегі материалдар бойынша http://www.tarih-begalinka.kz/kk/history/collectivization/figures/baytursinov/

А. Байтұрсынұлы туралы

1. Байқадамова К. [Естелік] / К. Байқадамова // Естеліктегі Алаш. – Нұр–Сұлтан, 2020. – Б. 363–364.

2. Байтұрсынов Ахмет // Жүрегіңнің жылуын кітапқа бұр: Қазақстан жазушылары. Анықтамалық. 1 – шығарылым/ С. Беғалин атындағы МБК.– Алматы, 2009. – Б. 74–80.

3. Бейсембаева, Н. Ахмет Байтұрсынұлы туралы фильм / Н. Бейсембаева // Ана тілі. – 2021. – 18–24 қараша (№ 46). – Б. 2.

4. Бексұлтанқызы, З. Ахмет Байтұрсынұлы аудармалары: [Х сынып] / З. Бексұлтанқызы // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2007. – № 8. – Б. 41–43.

5. Дулыбаева, Қ. Ахмет Байтұрсынұлы – ұлттың ұлы ұстазы / Қ. Дулыбаева // Учительская +. – 2021. – 1 қазан (№ 38). – Б. 19.

6. Жақыпов, Ж. Байтұрсынұлының зерттеуіндегі тіл мәдениеті: Байтұрсынұлы А. – 150 / Ж. Жақыпов // Ана тілі. – 2022. – 24 ақпан – 2 наурыз (№ 8). – Б. 3.

7. Жүнісбек Ә. Төл әліпби – төл жазу мәселелері / Ә. Жүнісбек. – Алматы: Дайк–Пресс, 2017. – 233,[3] б.

8. Ергөбек Қ. «Қырық мысал хикаясы»: алаш рухты аса көрнекті әдебиетші ғалым Б. Кенжнбайұлының туғанына 110 жыл / Қ. Ергөбек // Ергөбек, Қ. Баянсөз.– Тараз, 2019. – 47–56 б.

9. Қамзабекұлы Д. Тартыс алқасы / Д. Қамзабекұлы // Қамзабекұлы Д. Түркі алқасы. – Нұр–Сұлтан, 2021. – 172–208 б.

10. Қоңқабай, Ш. Ахаң тұрған үй қалпына келтіріледі: рухани қазына / Ш. Қоңқабай // Қостанай таңы.– 2018. – 12 маусым (№ 66). – Б. 4.

11. Қиысханұлы, Қ. Бұдан былай «Байтұрсынұлы» / Қ. Қиысханұлы // Qostanai tany. – 2022. – 16 наурыз (№ 30). – Б. 1.

12. Омарұлы Е. Шығармалары: Елдес Омарұлының туғанына 125 жыл толуына арналған / Омарұлы Е; құрастр. М. Шуақаев, А. Шаяхмет; алғы сөз А. Шаяхмет. – Астана: Фолиант, 2017. – 482,[6]

13. Сыздық, Р. Ахмет Байтұрсынұлы және терминология мәселелері / Р. Сыздық // Жалын. – 2009. – № 6. – Б. 19–24.

14. Ойсылбай А. Ахмет Байтұрсынұлының «Әдебиет танытқышындағы» сөз өнері мен поэтика мәселелері: монография / А. Ойсылбай; жауап. ред. Д. Б. Мұхамадиев. – Алматы: Дәстүр, 2016.– 285,[3] б.

15. Оспанұлы С. Ахмет өскен ақындық орта / С. Оспанұлы; алғы сөз С. Мақпырұлы. – Қостанай: Шапақ, 2004. – 204 б.

16. Сагидоллина, Ж. Ш. Латын әліпбиіне көшу – рухани жаңғыру талабы / Сагидоллина, Ж. Ш. // Мектептегі кітапханашы. Библиотекарь в школе.– 2021. – № 2. – Б. 7–8.

17. Тілешов Е. Қайнар: мақалалар, сұхбаттар / Е. Тілешов. – Алматы, 2016. – 374,[2] б.

18. Тәжібаев Ә. Есімдегілер: естеліктер, эсселер / Ә. Тәжібаев. – Алматы: Жазушы, 1993. – 400 б.

19. Тоқтарбай Е. Алты алаштың ақылманы / Е. Тоқтарбай // Тоқтарбай Е. Жарық сәуле: әдеби зерттеулер мен толғаныстар. – Алматы, 2019. – Б. 57–61.

20. Тоқтарбай Е. Ғибратты ғұмыр иелері / Е. Тоқтарбай // Тоқтарбай Е. Жарық сәуле: әдеби зерттеулер мен толғаныстар.– Алматы, 2019. – Б. 92–118.

21. Ұлт рухы: Алаш қайраткерлерінің афоризмдері / құраст. Е. Зәңгіров. – Алматы: ARNA–B, 2015.– 159,[1] б.: портр.

22. Фазылжан, А. Ахмет Байтұрсынұлының пассионарлық тұлғасы: Байтұрсынұлы А. – 150 / А. Фазылжан // Egemen Qazaqstan. – 2022. – 7 наурыз (№ 45). – Б. 13.

Әдебиеттер

1. Байтұрсынұлы А. Ата насихаты / А. Байтұрсынұлы // Білгеннің пайдасы: Қазақ ақын–жазушыларының балаларға арналған шығармалары. – Алматы, 2009. – 67 б.

2. Байтұрсынұлы А. Екі балықшы / А. Байтұрсынұлы // Білгеннің пайдасы: Қазақ ақын–жазушыларының балаларға арналған шығармалары.– Алматы, 2009. – 67 б.

3. Байтұрсынұлы А. Көртышқан мен кірпі / А. Байтұрсынұлы // Білгеннің пайдасы: Қазақ ақын–жазушыларының балаларға арналған шығармалары. – Алматы, 2009. – 69 б.

4. Байтұрсынұлы А. Қараға мен құмырсқа / А. Байтұрсынұлы (1873–1938) // Білгеннің пайдасы: Қазақ ақын–жазушыларының балаларға арналған шығармалары. – Алматы, 2009. – 68 б.

5. Байтұрсынұлы А. Мен қалай оқуға бардым? / А. Байтұрсынұлы (1873–1938) // Білгеннің пайдасы: Қазақ ақын–жазушыларының балаларға арналған шығармалары. – Алматы, 2009. – 67 б.

6. Байтұрсынұлы А. Торғай мен қарлығаш / А. Байтұрсынұлы // Білгеннің пайдасы: Қазақ ақын–жазушыларының балаларға арналған шығармалары. – Алматы, 2009. – 68 б.

7. Байтұрсынұлы А. Адамдық диқаншысы: [өлендер] / А. Байтұрсынұлы // Жыр маржаны. 3 том. – Алматы, 2014. – Б. 25–33.

8. Байтұрсынұлы А. Алты томдық шығармалар жинағы. 1 том / А. Байтұрсынұлы; жауапты ред. А. С. Ісмақов. – Алматы: Ел–шежіре, 2013. – 382,[2] б.: портр.

9. Байтұрсынұлы А. Алты томдық шығармалар жинағы. 2 том. Оқу құралы / А. Байтұрсынұлы; жауапты ред. А. С. Ісмақов. – Алматы: Ел–шежіре, 2013. – 391,[2] б.: портр.

10. Байтұрсынұлы А. Алты томдық шығармалар жинағы. 3 том. Тіл – құрал: қазақ тілі мен оқу ағартуға қатысты еңбектері / Байтұрсынұлы А; жауапты ред., алғы сөз А. С. Ісмақов; алғы сөз Р. Сыздық.– Алматы: Ел–шежіре, 2013. – 382,[2] б.: портр.

11. Байтұрсынұлы А. Алты томдық шығармалар жинағы. 4 том. Әліппелер мен мақалалар жинағы: төте жазудағы тұңғыш әліппелер және ұлттық баспасөздің негізін қалағн көсем сөздер / Байтұрсынұлы А; жауапты ред., алғы сөз А. С. Ісмақов. – Алматы: Ел–шежіре, 2013. – 382,[2] бет.: портр.

12. Байтұрсынұлы А. Алты томдық шығармалар жинағы. 5 том. «Ер Сайын», «23 жоқтау» ауыз әдеби мұрасы, көсемсөздері, табылған туындылары / Байтұрсынұлы А; жауапты ред., алғы сөз А. С. Ісмақов. – Алматы: Ел–шежіре, 2013. – 382,[2] б.: портр.

13. Байтұрсынұлы А. Алты томдық шығармалар жинағы. 6 том. Мақалалар, хаттар. Байтұрсынұлы туралы құжаттар мен материалдар / Байтұрсынұлы А; құраст., алғы сөз Р. С. Имаханбет.– Алматы: Ел–шежіре, 2013.– 383,[1] б.: портр.

14. Байтұрсынұлы А. Амандық диқаншысы: өлеңдер / Байтұрсынұлы А; құраст. Е. Дүйсенбайұлы // Жеті ғасыр жырлайды. екі томдық. 2 том: ХІV ғасырдан ХХ ғасырдың бас кезіне дейінгі қазақ ақын–жырауларының шығармалары. – Алматы, 2008. – Б. 353–361.

15. Байтұрсынұлы А. Андату. Введение «Әдебинт танытқыш», «Теория литературы» (1926) / А. Байтұрсынұлы // Мировое литературоведение: Учебное пособие. – Алматы, 2007. – С. 39–40.

16. Байтұрсынұлы А. Білім жарысы / А. Байтұрсынұлы // Аманаты Алаштың.– Алматы, 2018. – Б. 169–171.

17. Байтұрсынұлы А. Бастауышқа арналған оқу кітабы / Байтұрсынұлы А, Шонанұлы Т; құрастр. О. Жұбаева. – Алматы: Тілді дамыту институты, 2019. – 143,[1] б.: фот.

18. Байтұрсынұлы А. Бекболат би мен Абылай ханның түйісуі: аңыз әңгімелер / А. Байтұрсынұлы // Абылай хан: тарихи жырлар. – Алматы, 1993. – Б. 379–380.

19. Байтұрсынұлы А. Енді «қазақ» демей болмайды / А. Байтұрсынұлы // «Ақ жол» газеті: көптомдық. 23 том. – Нұр–Сұлтан, 2020. – Б. 158–159.

20. Байтұрсынұлы А. Жан сөзімді кім түсінер? / А. Байтұрсынұлы. – Алматы: Қазақстан: Байтұрсынов атындағы қор, 1994. – 112 б.

21. Байтұрсынұлы А. Жоқтау / А. Байтұрсынұлы. – Алматы: Байтұрсынов атындағы қор, 1993. – 96 б.

22. Байтұрсынұлы А. Көп томдық шығармалар жинағы. 3 том. Тіл – құрал: қазақ тілі мен оқу ағартуға қатысты еңбектері / Байтұрсынұлы А; алғы сөз А. С. Ісімақова, Р. Сыздық.– Алматы: Алаш, 2005. – 352 б.: портр. – (Алаш мұрасы).

23. Байтұрсынұлы А. Көп томдық шығармалар жинағы. 4 том. Әліппелер мен мақалалар / А. Байтұрсынұлы; құраст., баспаға әзірлеп, ғылыми түсінік жазғандар А. Ісімақова, Р. Имаханбетова. – Алматы: Алаш, 2006. – 320 б.

24. Байтұрсынұлы А. Көп томдық шығармалар жинағы. 5 том. «Ер Сайын»; «23 жоқтау»; мақалалар / Байтұрсынұлы А; құраст., баспаға әзірлеп, ғылыми түсінік жазғандар А. Ісімақова, Р. Имаханбетова. – Алматы: Алаш, 2006. – 352 б.: портр. – (Алаш мұрасы).

25. Байтұрсынұлы А. Қазақтың бас ақыны / А. Байтұрсынұлы // Аманаты Алаштың.– Алматы, 2018.– 172–178 б.

26. Байтұрсынұлы А. Қазақтың бас ақыны / А. Байтұрсынұлы // Құнанбаев А. Он томдық толық шығармалар жинағы. 9 том. – Алматы, 2020. – Б. 33–38.

27. Байтұрсынұлы А. Қырық мысал: өлеңдер / А.Байтұрсынұлы. – Алматы: Жазушы, 2001. – 120 б. – (Мектеп кітапханасы)

28. Байтұрсынұлы А. Қырық мысал / А. Байтұрсынұлы // Аманаты Алаштың. – Алматы, 2018. – Б. 106–168.

29. Байтұрсынұлы А. Маса: өлеңдер мен көсемсөздер / А. Байтұрсынұлы; алғы сөз М. Әуезов; сурет. Б. Серікбай. – Алматы: Раритет, 2005. – 208 б.: сурет. – (Жыр жауhары).

30. Байтұрсынұлы А. Мен қалай оқуға бардым? [т.б.]: әңгімелер / А. Байтұрсынұлы // Таза бұлақ: өлендеңдер, әңгімелер, мысалдар, ертегілер.– Алматы, 2003. – Б. 111–117.

31. Байтұрсынұлы А. Өлеңдер, мысалдар, мақалалар, зерттеулер, Ахмет Байтұрсынұлы туралы естелік / А. Байтұрсынұлы; құраст. Е. Манашов. – Алматы: Өлке, 2013. – 239,[1] б. –(Жасөспірімдер кітапханасы).